Wulangan 1 Unggah-ungguh Basa (Materi & Latihan Soal Kelas VII)

Wulangan 1

Unggah-ungguh  Basa Jawa

Basa mujudake sarana kanggo medharake gagasan utawa rasa pangrasane manungsa. Kanggo medharake gagasan utawa rasa pangrasa iku mau bisa diwujudake kanthi pocapan, sarana tulisan, bisa uga sarana sasmita utawa isyarat mula banjur diarani basa lisan, basa tulis lan basa isyarat. Saka maneka warna basa kasebut cara kang paling cetha lan gampang ditampa dening wong liya yaiku kanthi migunakake basa lisan.

Nalika medharake gagasan kang wigati tumrape wong kang nggunakake basa lisan kanggo guneman yaiku kanthi migunakake basa kang bener lan becik. Basa kang bener tegese bisa migunakake tetembungan kang pener lan ukara kang genep saengga gampang dimangerteni karepe, dene kang becik yaiku bisa nglarasake tetembungane, bisa ngétrepake ukarane cocok karo sapa anggone guneman lan swasana kang kepiye. Ana tetembungan bisa empan papan kang teges getrepake marang kahanan lan swasana ing sadhengah papan lan wektu. Kanthi mangkono bisa gawe sengsem lan ora nglarani atine wong kang diajak guneman sarta bisa njaga ajining dhiri wong liya uga pribadine dhewe. Cekake wong micara kanthi unggah-ungguh tegese bisa guneman kanthi manut tatanan kang lumaku ing bebrayan.

Unggah-ungguh basa bisa dadi sarana kanggo nggayuh katentreman amarga wong kang bisa ngetrapake basa kanthi bener lan becik bakal kepenak anggone sesrawungan. Wong kang bisa ngetrapake basa kanthi bener lan becik iki kang diarani ngerti migunakake unggah-ungguh basa.Bisa migunakake unggah-ungguh basa ateges bisa ngajeni marang wong liya. Bisa ngajeni liyan ateges bisa gawe kabecikan. Wong kang bisa gawe kabecikan ateges nggayuh katentreman. Mula ayo ajar unggah-ungguh sarta dicakake ing pasrawungan saben dinane supaya bisa urip ayem lan tentrem ing madyaning bebrayan.

 

 

 

Kawruh Basa

1. Teges Tembung saka wacan

Medharake      : ngandhakake, ngetokake panguneg-uneg pikir

Pangrasa          : apa kang dirasakake

Sasmita            :lambang, isyarat, kode

Guneman         :omongan, celathu

Sadhengah      :ing saenggon-enggon, saben papan

Sengsem          : seneng

Sesrawungan   : kekancan

Bebrayan         :urip bebarengan wong akeh (masyarakat)

Nggayuh         :ngudi, nggoleki

 

2. Bab Unggah-ungguh Basa

Wernane unggah-ungguh basa ing jaman saiki lumrahe kaperang dadi:

1. Unggah-ungguh Basa Tataran Tembung(kata)

Kaya kang wis kaandharake ing dhuwur, menawa unggah-ungguh basa iku kawujud awit rasa pakurmatan, mula tetembungane uga duwe piguna kang siji lan liyane beda. Coba gatekna tuladha tetembungan ing ngisor iki:

Tembung Ngoko	Tembung Krama	Tembung Krama Inggil
Madhang	Nedhi	dhahar
Omong	Matur	ngendika
Mlaku	Mlampah	tindak
Lanang	Jaler	Kakung
Wadon	Setri	putri
Omah	Griya	Dalem
Tuku	Tumbas	Mundhut
Lunga	Kesah	Tindak
Teka	Dugi	rawuh
Mulih	Wangsul	kondur

v  Tembung ngoko digunakake kanggo awake dhewe/sing luwih enom

v  Tembung krama digunakake kanggo awake dhewe/sing luwih enom nalika matur marang uwong sing luwih tuwa.

v  Tembung krama inggil kanggo uwong sing luwih sepuh/diajeni.

Tuladhane; nalika basake awake dhewe mesthi nganggo nedhi, ora kena dhahar(merga kuwi kanggo uwong sing luwih sepuh). Suwalike, menawa ngramakake simbah iku mesthi kakung, mula ora ana simbah jaler.

2. Unggah-ungguh Basa Tataran Ukara(kalimat)

Sawise paham babagan tembung, tetembungan mau didhapuk dadi ukara mula kudu mangerteni cak-cakane. Unggah-ungguh tataran ukara kaperang dadi 4;

1)      Ngoko Lugu

Basa iki tetembungane ngoko kabeh, tuladhane:

-           Jam sewelas mau Januwar wis madhang ana ing omah.

-          Jono mulih saka lungan watara jam lima sore.

2)      Ngoko Alus

Basa iki tetembungane ngoko kecampur krama inggil(merga sing diceritakake wong sing luwih sepuh), tuladhane:

-          Jam sewelas mau Pak Sum wis dhahar ana ing daleme.

-          Bu Baidah kondur saka tindakan watara jam lima sore.

3)      Krama Lugu

Basa iki kabeh tetembungane krama, tuladhane:

-          Tabuh sewelas wau Januar sampun nedhi wonten ing griyanipun.

-          Jono wangsul saking kesahan watawis tabuh gangsal sonten.

4)      Krama Alus

Basa iki tetembungane krama kecampuran krama inggil, tuladhane:

-          Tabuh sewelas wau, Pak Sum sampun dhahar wonten ing dalemipun.

-          Bu Baidah kondur saking tindakan watawis tabuh gangsal sonten.

 

Tuladha Unggah-ungguh Tetepungan(kenalan)

Bocah loro marani ibu kepala sekolah kang wis jumeneng diampingi ibu guru lan bapak guru kanggo nyalami para siswa kang padha teka. Kadhangkala karo mundhut pirsa marang siswa kang anyar. Pakulinan iki kanggo nguri-uri budaya “3 S" yaiku Senyum, Salam lan Sapa.

Kepala Sekolah           :"Wah, sragam anyar iki siswa anyar ya? Kelas pitu apa, Mas?"

Briantara                     : "Kula kelas pitu A, Bu!"

Kepala Sekolah           : "Sapa jenengmu, Mas?"

Briantara                     : "Ndherek nepangaken nama kula Briantara, Bu!"

Kepala sekolah            :"Ya. Kana enggal nggoleki kelase!"

Briantara                     : "Inggih, Bu. Matur nuwun. Pareng, Bu!"

Kepala sekolah            : "lya-iya."

Ibu guru                      :"Yen mbake iki kelas pitu apa ya?"

Pawening                    : "Kula kelas pitu A, Bu!"

Ibu guru                      : "Wah yen ngono sakkelas karo mas Brian kae mau!

Sapa jenengmu Mbak?"

Pawening                    : "Nama kula Pawening, Bu!"

lbu guru                       : "Ya kana enggal tumuju kelas!"

Pawening                    : "Inggih Bu!"

Ora let suwe keprungu unine tembang Gambang Suling minangka pratandha bel wiwiting piwulangan. Ibu kepala sekolah sarta bapak ibu guru nuli ninggalake regol saperlu tata-tata kanggoupacara pembukaan Pengenalan Lingkungan Sekolah utawa PLS kanggosiswa kelas pitu.

 

Tuladha Unggah-ungguh Pamitan

Jam 06.15 WIB Galang wis rampung adus lan nganggo sragam sekolah kang wis disetlika mlithit. Galang banjur sarapan bareng karo bapak, ibu lan adhine sing jenenge Gendhis. Sawise rampung sarapan Galang lan Gendhis padha njupuk tas banjur pamitan marang bapak ibune. Galang ngajak salaman bapakne karo diaras astane.

Galang             : "Pak, kepareng kula nyuwun pamit badhe bidhal sekolah. Kula nyuwun donga saha pangestunipun bapak!"

Bapak              : "lya le, muga-muga sliramu tansah antuk keslametan lan lancer anggonmu sinau!"

Galang             :"Matur nuwun Pak donganipun."

(Sawise iku Galang banjur pamit marang ibune, kanthi patrap kang padha marang bapake. Semono uga Gendhis uga nindakake patrap kayadene kangmase iku. Gendhis pamit marang bapak lan ibune)

Galang             : "Kepareng kula nyuwun pamit badhe bidhal sekolah, Bu!"

Lbu                  : "Sing ngati-ati ing dalan lan tansah manut dhawuhe bapak ibu guru ya, Le!"

Galang             : "Inggih ibu. Kula ngestokaken dhawuhipun panjenengan. Pareng Bu, Pak!"

Gendhis           :"Pareng nggih Pak, Bu, , nyuwun pamit rumiyin!"

Bu                   : "lya Ndhuk. Ngati-ati ing dalan! Aja seneng sembrana lan keladuk yen geguyon karo kancamu, Ya!"

Gendhis           : "Inggih, Bu"

(Sakpungkure bocah loro iku bapake Galang uga banjur tata-tata budhal kerja. Ora lali uga pamitan marang garwane.)

Bapak              : "Wis ya Bu. Bapak budhal dhisik. Mengko mbok menawa bapak rada telat bali amarga ana rapat kanggo ngrembug kegiatan semester iki."

Ibu                   : "lya Pak. Ngati-ati. Muga-muga kabeh bisa nemu keslametan lan tansah diparingi dalan gampang kanggo penjenengan uga bocah-bocah!"

Bapak              : "Amiin. Matur nuwun ya pandongane!"

 (Sakwise garwane tindak ibune Galang nuli nutup pager omahe sakbanjure nerusake pagaweyane.)

Kawruh Basa

Teges Tembung

Diaras              :ditemplekake ing pipi utawa irung, diambung

Bidhal             :budhal, mangkat

Sakpungkure   :sakrampunge, sakwise

Ndhuk             :saka tembung gendhuk, sebutan kanggo anak wedok

 

Yen wis rampung nyinau Wulangan 1 ing dhuwur, banjur garap soal ing ngisor iki!